Engelli Bireylerin Temel Yasal Hakları: Türkiye’de Eşit ve Onurlu Yaşamın Güvencesi

Engelli bireylerin haklarını sadece bir sosyal sorumluluk veya yardım konusu olarak görmek, modern toplum anlayışıyla bağdaşmaz. Engellilik bir hak meselesidir. Engelli bireylerin temel insan haklarından eşit şekilde yararlanabilmesi, demokratik bir toplumun olmazsa olmazıdır. Türkiye’de bu anlayış hem Anayasa hem de özel kanunlarla güvence altına alınmıştır.

Engelli bireyler, eğitim, sağlık, istihdam ve sosyal yaşam gibi temel alanlarda sıkça ayrımcılıkla karşı karşıya kalmaktadır. Ancak yasal mevzuat, engelli bireylerin bu alanlarda eşit fırsatlara sahip olmasını güvence altına almıştır.

Bu blog yazısında, Türkiye’deki engelli bireylerin yasal haklarını, hem ulusal mevzuat hem de uluslararası sözleşmeler çerçevesinde detaylı olarak ele alacağız. Ayrıca hakların nasıl kullanılabileceği ve hangi kurumların sorumlu olduğu konularında da bilgi sunacağız.

Anayasal Güvenceler: Engellilik Eşitlik Hakkı ile Başlar

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, tüm vatandaşların eşit haklara sahip olduğunu açıkça belirtmektedir. Bu kapsamda, engelli bireylerin hakları da anayasal güvence altındadır.

➤ Anayasa’nın 10. Maddesi – Eşitlik İlkesi:

“Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir. Devlet, bu eşitliğin sağlanması için gerekli tedbirleri alır.”

Bu maddeye 2010 yılında yapılan eklemeyle, engelli bireyler için pozitif ayrımcılık yapılabileceği belirtilmiş ve bu yasal bir zemine oturtulmuştur.

➤ Anayasa’nın 61. Maddesi – Devletin Koruyucu Önlemleri:

“Devlet, engellilerin korunmalarını ve toplum hayatına intibaklarını sağlayıcı tedbirleri alır.”

Bu maddeler, engelli bireylerin haklarının korunmasının yalnızca bireysel değil, devletin yükümlülüğü olduğunu açıkça ortaya koyar.

5378 Sayılı Engelliler Hakkında Kanun

Engelli bireylerin yasal haklarının dayanak noktalarından biri de 1 Temmuz 2005’te yürürlüğe giren 5378 sayılı Engelliler Hakkında Kanun’dur. Bu yasa, engelli bireylerin sosyal, ekonomik ve kültürel yaşama eşit katılımını sağlamayı hedefler.

Yasanın temel ilkeleri:

• Ayrımcılığın önlenmesi,
• Ulaşılabilirliğin sağlanması,
• Toplum temelli bakım sistemlerinin geliştirilmesi,
• Erişilebilirlik standartlarının hayata geçirilmesi.

Bu yasa kapsamında kamu kurumları, engelli bireylere yönelik hizmetlerde uygun düzenleme yapmakla yükümlüdür. Özellikle erişilebilirlik, eğitim hakkı ve istihdam konularında özel maddeler yer alır.

Tam metin erişimi:
https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=5378&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5

Uluslararası Sözleşmelerle Güvence Altına Alınan Haklar

Türkiye, 2009 yılında Birleşmiş Milletler Engelli Hakları Sözleşmesi’ni (UNCRPD) onaylamıştır. Bu sözleşme ile engelli bireylerin insan haklarının korunması uluslararası düzeyde güvence altına alınmıştır.

Sözleşmenin bazı temel ilkeleri:

• Ayrımcılığın her türlüsünün reddi,
• Eşit fırsatlar,
• Erişilebilirlik,
• Kendi kararlarını verme hakkı,
• Toplumsal yaşama tam katılım.

Bu sözleşmeye taraf olmak, Türkiye’yi yalnızca ulusal değil uluslararası hukuki yükümlülükler altına da sokmaktadır.

Sözleşme metni:
https://www.un.org/development/desa/disabilities/convention-on-the-rights-of-persons-with-disabilities.html

Eğitim ve Erişim Hakkı

Engelli bireylerin eğitime erişimi, hem Anayasa hem de özel düzenlemelerle güvence altına alınmıştır. Milli Eğitim Bakanlığı tarafından özel eğitim kurumları desteklenmekte, bireyselleştirilmiş eğitim planları (BEP) hazırlanmakta ve özel gereksinimli öğrenciler için ücretsiz taşıma hizmeti sunulmaktadır.

Ayrıca, kamuya açık alanlarda erişilebilirlik çalışmaları (rampa, asansör, sesli yönlendirme sistemleri) 5393 sayılı Belediye Kanunu ve 5378 sayılı yasa ile zorunlu hale getirilmiştir.

MEB Erişilebilirlik Çalışmaları:
https://orgm.meb.gov.tr/www/engelliler-icin-egitim-hizmetleri/icerik/45

İstihdam Hakkı ve Kamuya Alım Kotaları

Engelli bireylerin çalışma yaşamına katılımı hem ekonomik özgürlük hem de toplumsal saygınlık açısından büyük önem taşır. Türkiye’de kamu ve özel sektörde engelli bireylerin istihdamı teşvik edilmektedir.

➤ Engelli Kamu Personel Seçme Sınavı (EKPSS):

EKPSS, engelli vatandaşların kamu sektöründe istihdam edilmelerini sağlayarak sosyal hayata etkin biçimde katılımlarını desteklemeyi hedefler. Bu sınav, engellilerin işgücüne katılımını kolaylaştırmanın yanında, kamu kurumlarında engellilere yönelik farkındalığı artırmayı amaçlar.

EKPSS’ye başvurabilmek için aşağıdaki şartlar aranır:

• Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olmak
• En az %40 ve üzeri engel oranına sahip olduğunu gösteren Engelli Sağlık Kurulu Raporu bulunması
• 18 yaşını tamamlamış olmak (Bazı kurumlarda üst yaş sınırı bulunabilir.)
• Kamu haklarından yasaklı olmamak

Başvurular:

• EKPSS, genellikle iki yılda bir ÖSYM tarafından düzenlenir.
• Başvurular genellikle ÖSYM’nin resmi web sitesi üzerinden gerçekleştirilir.
• Bazı kadrolar için kura yöntemiyle alım yapılmaktadır. Bu yöntem, genellikle ilköğretim ve altı eğitim düzeyine sahip adayları kapsar.

➤ İstihdam Kotaları:

• Kamu kurumları: En az %3 engelli personel çalıştırmak zorundadır.
• Özel sektör: 50 ve üzeri personel çalıştıran işletmeler için %3 oranında engelli personel zorunluluğu bulunmaktadır.

Sağlık Hizmetlerine Erişim Hakkı

Engelli bireylerin temel insan haklarından biri de sağlık hizmetlerine eşit ve engelsiz erişim hakkıdır. Bu hak, hem Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın sosyal devlet ilkesi hem de 5378 sayılı Engelliler Hakkında Kanun kapsamında güvence altına alınmıştır. Ayrıca, Birleşmiş Milletler Engelli Hakları Sözleşmesi’nin 25. maddesi de engelli bireylerin sağlık hizmetlerine ayrım gözetmeksizin erişebilmesi gerektiğini vurgular.

Engelli bireyler, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ve ilgili mevzuatlar çerçevesinde sağlık hizmetlerine erişimde birtakım öncelik ve desteklerden yararlanma hakkına sahiptir. Bu kapsamda devlet hastanelerinde öncelikli muayene hakkı, ücretsiz sağlık hizmetleri, reçete ve medikal cihaz destekleri gibi uygulamalar yürütülmektedir.

Engelli bireyler kamuya ait sağlık kurumlarında, engelli kimlik kartı ya da sağlık kurulu raporu ibraz ederek öncelikli muayene hakkını kullanabilmektedir. Bu ayrıcalık Merkezi Hekim Randevu Sistemi (MHRS) üzerinden randevu alırken de geçerlidir. Bununla birlikte, devlet hastanelerinde sunulan sağlık hizmetlerinde, belirli koşulları sağlayan engelli bireylerden muayene, tetkik ve tedavi ücretleri alınmamakta; bazı reçeteli ilaçlar Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) tarafından karşılanmaktadır. Özellikle %40 ve üzeri engel oranına sahip bireyler için, ilaç katılım paylarından muafiyet uygulanabilmektedir.

Engelli Sağlık Kurulu Raporu bulunan bireyler, tıbbi cihaz, ortez-protez, işitme cihazı, tekerlekli sandalye, idrar sondası, hasta alt bezi gibi temel medikal ihtiyaçlarını SGK desteğiyle temin edebilmektedir. Bu tür ihtiyaçlar için öncelikle uzman hekim tarafından yazılan reçete ve raporlarla birlikte SGK’ya başvuru yapılması gerekmektedir. Onay sürecinin ardından bireyler, SGK ile anlaşmalı medikal firmalardan cihaz temin edebilir veya kendi aldıkları cihazlar için geri ödeme talebinde bulunabilir.

Hareket kabiliyeti kısıtlı olan, hastaneye gitmekte zorlanan veya yatağa bağımlı durumdaki bireyler için evde sağlık hizmetleri de sunulmaktadır. Bu hizmetler kapsamında bireyin bulunduğu adrese gelen mobil sağlık ekipleri tarafından muayene, pansuman, enjeksiyon, serum uygulaması gibi hizmetler verilebilmektedir. Bu hizmetten yararlanmak için doğrudan Aile Hekimi’ne başvuru yapılabileceği gibi, Sağlık Bakanlığı’na bağlı ALO 182 hattı veya MHRS sistemi üzerinden de başvuru gerçekleştirilebilir.

Tüm bu hizmetlerden etkin şekilde yararlanabilmek için engelli bireylerin Engelli Sağlık Kurulu Raporlarının güncel olması gerekmektedir. Ayrıca başvurularda talep edilen diğer belgeler, reçeteler ve doktor raporları eksiksiz biçimde hazırlanmalıdır. İlgili destekler ve uygulamalar hakkında detaylı bilgiye SGK müdürlükleri, il sağlık müdürlükleri ve Aile ve Sosyal Hizmetler İl Müdürlükleri aracılığıyla ulaşmak mümkündür.

Bu hizmetlere erişimde yaşanan sorunların azaltılması için Sağlık Bakanlığı, erişilebilir hastane projeleri, asansör ve rampa düzenlemeleri, işaret dili destekli çağrı sistemleri gibi uygulamaları yaygınlaştırmaktadır.

Engelli bireylerin yasal hakları, Türkiye’de hem ulusal mevzuat hem de uluslararası sözleşmelerle açıkça güvence altına alınmıştır. Anayasa’nın eşitlik ilkesi, 5378 sayılı Engelliler Hakkında Kanun’un düzenlemeleri ve Birleşmiş Milletler Engelli Hakları Sözleşmesi, bu bireylerin sosyal, ekonomik ve kültürel yaşama eşit katılımını sağlamayı hedeflemektedir.

Ancak yasal hakların varlığı, tek başına yeterli değildir. Bu hakların günlük yaşamda hayata geçebilmesi için uygulamada etkinlik sağlanmalı, kamu kurumları erişilebilirlik, eğitim, istihdam ve bakım gibi temel konularda daha kapsayıcı politikalar yürütmelidir. Aynı zamanda bireyler ve aileler, haklarını bilmeli ve gerektiğinde bu hakları talep edebilmelidir.

Engelli hakları, insan haklarının ayrılmaz bir parçasıdır. Bu haklara saygı duymak ve uygulanmasını sağlamak, yalnızca bir görev değil, bir insanlık sorumluluğudur. Devletin sunduğu imkanlardan yararlanmak bir ayrıcalık değil, temel bir haksa; bu hakların kullanımını ne kadar sahipleniyoruz?

Kaynakça: